ΚΡΟΥΣΙΣ (η) :
Περιοχή της αρχαίας Μακεδονίας στη δυτική Χαλκιδική η οποία πήρε το όνομά της από τους Κρουσαίους, φύλο Θρακικό. Αναφέρεται κι απ’ τον Θουκυδίδη : «είχον δε τινάς ού πολλούς πελταστάς εκ της Κρουσίδος γης καλουμένης».
Η Κρουσίς ή Κρουσαία ή Κρουσιάς, πήρε το όνομά της από τον Κρουσέα, γιό του Μύγδονα. Κατά τον Διονύσιο τον Αλικαρνασέα ωστόσο οι Κρουσαίοι ήταν Θρακικό έθνος που κατοικούσε στη χερσόνησο της Παλλήνης, τη σημερινή Κασσάνδρα.
Η Κρουσίς αναπτυσόταν ανατολικά του Ανθεμούντα κι εκτεινόταν από το ακρωτήριο Αιναίον, (το Μεγάλο Έμβολο) ως την Αντιγόνεια, (τον σημερινό Άγιο Παύλο).
Πόλεις της ήταν : η Αίνεια, η Σμίλα, η Κάμψα, η Γεγωνυίς Λίσσα, η Κάμβρεια κι η Λίπαξος.
(πηγές : επιτομές του Ζ βιβλίου των Γεωγραφικών του Γνάιου Πομπηίου Στράβωνος - 67 πΧ – 25 μΧ)
Μυγδονία : (γη με πολύ νερό) : επαρχία της αρχ. Μακεδονίας
Αίνεια : Πόλη (στην τούμπα της σημερινής Μηχανιώνας) που έκτισε ο Αινείας (βασιληάς της Τροίας, γιός του Αιγίστου) αφού νικήθηκε απο τους Αχαιούς και πήρε το δρόμο για το Λάτιο (Ιταλία). Έμεινε για καιρό στην περιοχή και πάντρεψε και την κόρη του Ανθεμούντα στην περιοχή. (εξ ου και πόλη Ανθεμούντα = Γαλάτιστα)
Ανθεμούντα : κόρη του Αινεία που παντρεύτηκε στην περιοχή της σημερινής Γαλάτιστας και πήρε το όνομά της η περιοχή και ο ποταμός που περνούσε απο κεί και χυνόταν στο μέρος όπου σήμερα είναι το αεροδρόμιο Μακεδονία. (Ανθεμούντας).
Λιμόρι : (lemures, μνημούρι, λιμούρι) : Περιοχή νότια της Αίνειας όπου βρέθηκαν πολλοί κιβωτιόσχημοι τάφοι της αρχαϊκής εποχής.
Προϊστορικά χρόνια : Οι οχτώ τούμπες (γήλοφοι) αποδεικνύουν οτι η περιοχή κατοικήθηκε απο τότε (γάλλος αρχαιολόγος Leon Rey 1917)
Τούμπες Μετοχίτικες (Κριτσιανά) : Βρέθηκαν όστρακα της υστερομυκηναϊκής περιόδου
Ελληνιστική περίοδος (332 – 48 π.χ.) : Κατά τον Ηρόδοτο (κατάλογοι Αθηναϊκής Συμμαχίας) ήταν γνωστές οι κάτωθι πόλεις στην περιοχή Κρουσσίς γή.
1. Αίνια ή Αίνεια : Αρχαία Μυγδονική πόλη ιδρυθείσα μετά τον Τρωϊκό πόλεμο απο τον ήρωα της Τροίας Αινεία, γυιό του Αιγίστου. (1000 π.Χ.)
2. Σμίλα : Αναφέρεται απο τον Ηρόδοτο σαν μια απο τις αρχαιότερες πολίχνες της Μυγδονικής Κρουσσίδας.
3. Σκάψα ή Κάψα : Εντάχθηκε στο συνοικισμό της Θεσ/νίκης απο τον Κάσσανδρο το 315 π.χ. Αναφέρεται επίσης και στους φορολογικούς καταλόγους της Αθηναϊκής συμμαχίας
4. Γίγωνος : Αναφέρεται στους φορολογικούς καταλόγους της Αθηναϊκής συμμαχίας απο τον Θουκιδίδη και τον Ηρόδοτο. Τόπος που στρατοπέδευσαν οι Αθηναίοι με τους συμμάχους τους, το 432 π.Χ. κινούμενοι από ξηράς και θάλασσας, από την Πύδνα προς την Ποτίδαια. (σημ. με 70 τριήρεις)
5. Αίσα - 6. Κώμβρεια - 7. Λίπαξος - 8. Κίθας - 9. Τίνδη
Ιστορικές αναφορές
- 352 μ.Χ. : Επιτύμβιος βωμός στον περιβολότοιχο του Αγ. Γεωργίου με επιγραφή και χρονολογία «έτους ΒΝΤ» = 352 μ.χ. (εποχή Μ. Κωνσταντίνου)
- 1803 : Βυζαντινή περίοδος : Η Επανομή υπάγεται γεωγραφικά και διοικητικά στο καπετανίκιον της Καλαμαριάς (Καλαμαρία = Καλή – μερία = καλά μέρη, τόποι)
- Αρχές 14ου αιώνα : Εμφάνιση του οικισμού Επανομής (τμήμα της Καλαμαριάς) σε ιστορικές πηγές. Η Επανομή εμφανίζεται για πρώτη φορά σε έγγραφα του Άγιου Όρους σαν Πανομη
- 1302 – Πανομή – Γεώργιος ο Θηριανός έχει αμπέλιον εις την Πανομήν . . . (πρακτικό απογραφής Θέματος Θεσ/νίκης)
- 1316 – Παννομίτης – Στέφανος ο Παννομίτης που έχει κτήματα στην περιοχή της Ορμύλιας (αγιορείτικα έγγραφα στην μονή Δοχειαρίου)
- 1321 απογραφή – χωριό Λωρωτόν (Καραγιάννη) : αναφέρεται πάροικος που έχει αμπέλι εις το Γιγνόν (Γίγωνος)
- 1321 : Αναφορές στα Κριτσιανά σε έγγραφα του Αγίου Όρους
- 1530 : Χτίζεται το μετόχι της Αγ. Αναστασίας. [κτητορική επιγραφή στο κεντρικό πυργόσπιτο (ετος ΖΛΗώ, μηνί Οκτωβρίω, Ινδικτιόνος Δ’)]
- 1708 & 1710 : Υπάρχει αυτοκρατορικό φιρμάνι στην Κωνσταντινούπολη για την φορολογία των Επανομιτων με ημερομηνία 20/06/1708 και 31/01/1710
- 1708 : Με δύο φιρμάνια οι κάτοικοι της Επανομής ζητούν απο την Υψηλή Πύλη να επέμβει για να εξετάσει το θέμα της υψηλής φορολογίας απο τους Τούρκους.
- 1724 : Χτίζεται ο Άγιος γεώργιος Φιρμάνι προς τον ιεροδίκη Θεσ/νίκης για διενέργεια αυτοψίας στην Επανομή επειδή οι δημογέροντες κατεδάφισαν το μικρό εκκλησάκι που υπήρχε και προχώρησαν στην κατασκευή μεγαλύτερης εκκλησίας (Αγ. Γεώργιος) χωρίς την άδεια της Υψηλής Πύλης.
- 1800 : Αναφορά σε ναυτικούς χάρτες σαν Πανομή
- 1804 : Εγγραφή σε ιεροδικαστικό τεφτέρι αναφέρει οτι η Apanomi ή Επανομή αποτελούνταν απο μικτό πληθυσμό χριστιανών και μουσουλμάνων
- 1806 : 11 Μαϊου : απαγχονισμός του Αγ. Αργυρίου απο τους Τούρκους
- 1810 : ενθύμηση σε εσώφυλλο Ευαγγελίου στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου : “1810 Σεπτεμβρίου 20, ήλθον κατά τύχην εις την Επανωμήν . . . ”
- 1825 : Αφιερωματική επιγραφή σε εικόνα του Αγ. Γεωργίου (Απανομή)
- Χτίζεται η εκκλησία της Κοιμήσεως Θεοτόκου
- 1865 : Στήσιμο του Φάρου (το 1935 θα γίνει αυτόματος)
- 1875 : Αφιερωματική επιγραφή σε κολυμβήθρα του Αγ. Γεωργίου (Απανομή)
- 1821 : 1824 : η πρώτη απογραφή μετά την επανάσταση βρίσκει την Επανομή με 115 ζευγάρια (ανδρόγυνα) χριστιανούς και 26 ½ ζευγάρια μουσουλμάνους
- 1862 : η Επανομή αριθμούσε 183 σπίτια (όλοι χριστιανοί) ενώ το 1887 500 σπίτια
- 1900 : Αναφορά σε Τούρκικους φορολογικούς καταλόγους σαν Απανομή
- 1909 : 3000 κάτοικοι
- 1918 : Η Επανομή αποσπάσθηκε διοικητικά απο την Καλαμαριά και αποτελεί πλέον ξεχωριστή κοινότητα με προσαρτημένους σ’ αυτήν τους κάτωθι οικισμούς :
1. Όρμος (παραλία) 2. Ακματζαλή (Λάκωμα) 3. Άνω & Κάτω Καραμπουρνού
4. Νεοχώρι 5. Μπαξέ 6. Χατζή Μπαλή 7. Μετόχι Αγίου Παύλου 8. Μετόχι Νέου Ρυσίου
- 1926 : Κοινότητα Επανομής
- 1935 : Πρώτη γεώτρηση επί προεδρίας Αστερ. Νάκου
- 1944 : 07/08/1944 : Σύληψη και μεταφορα πεζή, 350 ανδρων στο στρατοπεδο συγκεντρωσης του Παύλου Μελά. Απ’ αυτούς επέστρεψαν 335 και οι 15 μεταφέρθηκαν στη Γερμανία.
- 1946 : 10/02/1946 : Αντικαθίσταται ο Παπα-Χρήστος Παπαχρήστος με τον Παπα-Μανώλη Μπουλάκη
- 1948 : Ηλεκτροφωτισμός του χωριού
Επανάσταση 1821 :
Σύσσωμη η Επανομή παίρνει μέρος στον ξεσηκωμό της Χαλκιδικής (Κασσάνδρα) με τον Εμμανουήλ Παπά. Ακολουθώντας τον Κωνστ/νο Δουμπιώτη, μέχρι την Κασσάνδρα. Μια Τουρκικη φάλαγγα, στο διάστημα αυτό, κατέκαψε τα χωριά Επανομή και Μεσημέρι. Τότε κάηκε και η εκκλησία του Αγ. Γεωργίου μαζί με όλο το χωριό. Η εκκλησία ξαναχτίστηκε το 1835. Οι Επανομίτες οχυρώθηκαν στον Ισθμό της Κασσάνδρας και αμύνθηκαν σθεναρά μέχρι και τον Οκτώμβριο. Στις 12 Νοεμβρίου ο Λουμπούτ πασάς διέσπασε τις αμυντικές γραμμές και κατανίκησε τους Έλληνες. Οι Επανομίτες που είχαν σωθεί, διασκορπίστηκαν μαζί με τους άλλους Χαλκιδικιώτες στα νησιά Σκόπελο και Σκιάθο και άλλοι στη Φλώρινα και Καστοριά.
Όσοι πιάστηκαν, σφάχτηκαν στην πλατεία, οι υπόλοιποι ξέφυγαν στη Σκιάθο, Σκόπελο, Θεσσαλία και Εύβοια. Γύρισαν στις 27/12/1821 με την αμνηστία που έδωσε ο βαλης Θεσ/νικης Μεχμετ-Πασά κατόπιν αιτήσεως-παρακλήσεως του Εβραίου μεγαλέμπορου και μεταξέμπορου Ισαάκ) και άρχισαν να ασχολούνται με την σηροτροφία που ήταν και η κύρια απασχόληση τους.
Η συμμετοχή της στην επανάσταση του 1821 ήταν σημαντική. Παρόλο που το χωριό κάηκε από τους Τούρκους αρκετοί κάτοικοι κατέφυγαν στην Κασσάνδρα και στη συνέχεια στη Σκόπελο για να σωθούν.
Μέχρι τώρα έχουν εντοπιστεί τα ονόματα 15 τουλάχιστον κατοίκων της Επανομής που συμμετείχαν στην επανάσταση του 1821 και αργότερα στον τακτικό στρατό του Καποδίστρια οι περισσότεροι, αν όχι όλοι από αυτούς είναι σήμερα άγνωστοι στον τόπο τους. Ας γνωρίσουμε μερικούς:
Χριστόδουλος Θεοδώρου γεννημένος το 1796, Βασίλειος Αντωνίου γεννημένος το 1790, ο Τριαντάφυλλος Κώστα γεννημένος το 1793, Αγγελής Λάμπρου γεννημένος το 1796.
Ο Αγγελής Λάμπρου πολέμησε στην πατρίδα του Μακεδονία, υπό τον Κωνσταντίνο Δουμπιώτη, παραβρέθηκε στις μάχες της Κασσάνδρας, του Σχοινόλακα της Πελοποννήσου το 1825 κατά του Ιμπραήμ υπό τον Καρατάσο, στα Βρυσάκια της Εύβοιας και στη Σκιάθο υπό τον οπλαρχηγό Μπίνο, στην Αταλάντη το 1827 υπό τον Αθανάσιο Σαραφιανό και στα Ψαρά. Υπηρέτησε μέχρι το 1828. Αργότερα κατατάχτηκε στη χιλιαρχία του Καρατάσου και στο τάγμα του Τόλια Λάζου με βαθμό πένταρχου και λίγο αργότερα του 1830 στο τάγμα του Αποστολάρα ως δεκανέας. Απεβίωσε προ του 1865. Η γυναίκα του Ελένη το 1865 υπέβαλε από τη Χαλκίδα αίτηση για δικαίωση των εκδουλεύσεων του συζύγου της. Ο Αγγελής Λάμπρου κατετάγη στην δεύτερη τάξη των υπαξιωματικών. (πληροφορίες από www.doumbia-istoria.blogspot.com)
Απογραφές :
1861 = 183 σπίτια
1906 = 420 σπίτια - 2940 κάτοικοι (άπαντες Έλληνες)
1913 = 2948 κάτοικοι
1920 = 3430 (+1017 παροικούντες)
1928 = 3.589
1940 = 4.210
1951 και 1961 = 4.658
1971 = 4633 κάτοικοι
1981 = 4.934
2001 : 8.652 κάτοικοι (4.400 άνδρες, 4.252 γυναίκες )
